Ο. ΣΑΙΞΠΗΡ- Ο ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΟΣ (μια προσπάθεια προσέγγισης)

                        Ο.  ΣΑΙΞΠΗΡ- Ο ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΟΣ (μια προσπάθεια  προσέγγισης)

Ιδιόρρυθμο εύρος αποκτά, εντέλει, η εικόνα του ανθρώπου και του κόσμου του, όπως αναδεικνύεται μέσα από το σαιξπηρικό έργο και τους επιμέρους ήρωές του – εικόνα που ο κλασικισμός έρχεται αργότερα να απορρίψει ή να ελέγξει.

ΤΡΑΓΙΚΟΙ ΗΡΩΕΣ ΚΩΜΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ;

Σε πολλά από τα θεατρικά έργα του Σαίξπηρ καταστρατηγείται η κλασικιστική αρχή της ενότητας: η δράση μετατοπίζεται από τόπο σε τόπο, ο χρόνος μακραίνει, το ύφος αλλάζει διαρκώς και η πλοκή ακολουθεί πολλές διαφορετικές γραμμές, διακοπτόμενη από ποικίλα συμβάντα ή επεισόδια. Το ίδιο συμβαίνει και με την αρχή του διαχωρισμού των ποιητικών ειδών.

Οι ήρωές του, σε αντιδιαστολή με τις κλασικιστικές αρχές και πρότυπα, έχουν λόγο σε αρκετές περιπτώσεις καθημερινό, φιλοσοφούν αλλά όχι σε υψηλό τόνο, ακόμα και η μορφή τους, κάποιες φορές, κάθε άλλο παρά εξωραϊσμένη είναι, ενώ η πηγή του τραγικού αμαρτήματος αποδίδεται είτε σε κάποια απροσδιόριστη αδυναμία είτε σε αρνητικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά.

Γενικότερα, ο σαιξπηρικός ήρωας πλάθεται μέσα στην αλλαγή των κοινωνικών και ιστορικών συνθηκών της ζωής˙ διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια του έργου παρατηρώντας ή κρυφακούοντας, κατά κάποιο τρόπο τον εαυτό του. Αλλά και οι ίδιες οι συνθήκες αλλάζουν διαρκώς κάτω από την δράση και την οπτική γωνία κάθε ήρωα. Άνθρωπος και κόσμος είναι οντότητες αστάθμητες ή απρόβλεπτες, σε συνεχή ροή και ένταση: αλληλοκαθορίζονται, αλλά η επιβαλλόμενη ισορροπία διαρκώς κινδυνεύει να ανατραπεί ή ανατρέπεται. Δεν υπάρχει, λοιπόν, σταθερότητα του θεϊκού νόμου (αρχαία τραγωδία ούτε του ανθρώπινου χαρακτήρα γαλλικός κλασικισμός).

Χαρακτηριστικοί, για την εικόνα του σαιξπηρικού τραγικού ήρωα είναι οι μονόλογοι: ο ήρωας συχνά φιλοσοφεί, όχι όμως στον υψηλό τόνο της ύστατης επίγνωσης της αλήθειας, αλλά στον προσωπικό τόνο μιας απεγνωσμένης και, και ενδεχομένως, άκαρπης αναζήτησής της.

ΑΜΛΕΤ

Πολλές διαφορετικές και διιστάμενες απόψεις έχουν εκφραστεί για τον Άμλετ, ήρωα του ομώνυμου έργου του Σαίξπηρ: σύμβολο, άλλοτε μιας μοιραίας απόστασης μεταξύ σκέψης και πράξης, άλλοτε μιας περίτεχνης αμφισβήτησης αξιών και εξουσιών.

Γκαίτε (1749-1832): Στην ψυχολογική προσέγγιση του Γερμανού ποιητή, η τραγικότητα του ήρωα έγκειται στην μορφή αβουλίας, η οποία δεν του επιτρέπει να βρει τη δύναμη να δράσει. Αφενός υπάρχει ελλιπές ψυχικό σθένος κι αφετέρου η αναπόδραστη επιταγή.

Τ.Σ Έλιοτ: Σύμφωνα με την αισθητική προσέγγισή του, τίποτα απ’ όσα συμβαίνουν στο έργο Άμλετ δε δικαιολογεί και δεν εξηγεί την ένταση των συναισθημάτων που βαραίνουν και κατατρύχουν τον ήρωα Άμλετ˙ ο Σαίξπηρ απέτυχε να προσδιορίσει με λογοτεχνική ευστοχία το πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο ήρωάς του και που θα μπορούσε, αν υπήρχε, να συνιστά πηγή τραγικότητας.

Φιλοσοφική προσέγγιση: Ο κόσμος και το θέατρό του δεν ανταποκρίνονται πλέον στις προδιαγραφές της «τραγωδίας εκδίκησης» - μα ίσως ούτε και σε εκείνες της μίμησης μιας πράξης σπουδαίας και ολοκληρωμένης. Και η έλλειψη μιας τέτοιας εικόνας (….) είναι η νέα πηγή του τραγικού.

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ

Ο Σαίξπηρ, κυρίως από τα μέσα του 18ου αιώνα, άρχισε να λειτουργεί ως αντίπαλο δέος του γαλλικού κλασικισμού: θεωρήθηκε η βάση μιας νεότερης λογοτεχνίας, η οποία στηρίζεται στους δικούς της κλασικούς˙ βαθμιαία, συγκέντρωσε ένα θαυμασμό και μια αξία που καθιστούσαν το έργο και το όνομά του απολύτως μοναδικό στην ιστορία της δυτικής λογοτεχνίας.

Ο Χ. Μπλουμ, στο βιβλίο του Ο Δυτικός Κανόνας, τοποθετεί τον Σαίξπηρ στο «κέντρο του κανόνα» της δυτικής λογοτεχνίας.

Για τον Μπλουμ, η αξία του σαιξπηρικού έργου ή της εικόνας του ανθρώπου που παρουσιάζει, υπερβαίνει τα ευρωπαϊκά ή και τα δυτικά πλαίσια και καθίσταται οικουμενική. Ο Σαίξπηρ είναι ο κλασικός του νέου λογοτεχνικού κανόνα ενός πολιτισμού ο οποίος, ξεκινώντας από το ευρωπαϊκό κέντρο, αναπτύσσει πολλαπλές διαστάσεις σε παγκόσμιο επίπεδο και αποκτά χαρακτήρα «πολυ-πολιτισμικό».

Σύμφωνα με τον Έλιοτ, κλασικό είναι το έργο που εκφράζει αλλά και ορίζει την παράδοση και τη διαχρονική της συνέχεια. Και για να διαδραματίσει τέτοιο ρόλο ένα λογοτεχνικό έργο δεν αρκεί η λογοτεχνική δεξιοτεχνία˙ χρειάζεται δοκιμασμένη σχέση με τον ιστορικό χρόνο, ωρίμανση πνεύματος και γλώσσας, καλλιεργημένη μέσα από μακροχρόνιες διεργασίες της ιστορικής μνήμης. Τα κριτήρια αυτά δεν διευκολύνουν την ανάδειξη κλασικών έργων σε νεότερες γλώσσες, και μάλιστα σε εποχές γοργών ιστορικών εξελίξεων, κατά τις οποίες οι γλώσσες αυτές είναι υπό διαμόρφωση και σχέση τους με την ιστορία και την παράδοση μάλλον απροσδιόριστη. Σε έναν ευρωπαϊκό δυτικό κανόνα όπου, σύμφωνα με τον Έλιοτ, ο Βιργίλιος έχει αποδειχτεί ο κλασικότερος των συγγραφέων, ένας Σαίξπηρ αποκλείεται ως κλασικός- πόσο μάλλον ως κλασικός ενός κανόνα οικουμενικών διαστάσεων.

Σύμφωνα με τον Τολστόι: Η δραματική υπερφόρτωση των τραγωδιών του Σαίξπηρ συνιστά ανυπόφορα παιδαριώδη αλλά και ηθικά επιλήψιμη αντανάκλαση του τρόπου ζωής μιας φθίνουσας αριστοκρατίας.

Σήμερα, η ιδεολογική κριτική του σαιξπηρικού έργου συνεχίζεται από ποικίλες πλευρές. Επισημαίνεται, για παράδειγμα, η αναπαραγωγή στερεότυπων για τη θέση της γυναίκας ή συγκεκριμένων κοινωνικών και εθνικών ομάδων. Ο Μπλουμ απαντά, υποστηρίζοντας τη λογοτεχνικότητα της λογοτεχνίας, πως όπως οι ήρωές του, έτσι κι ο Σαίξπηρ δεν κηρύσσει απόψεις ή κοσμοθεωρίες τις εκφράζει με τις αντιφάσεις τους, κρατώντας τις αποστάσεις ενός ανθρώπινου νου που δεν περιορίζεται σε καμία απ’ αυτές, καταδεικνύοντας ότι «οι μέγιστοι συγγραφείς της Δύσης υποσκάπτουν όλες τις αξίες, δικές μας και δικές τους».

ΣΑΙΞΠΗΡ (SHAKESPEARE, 1564-1616) 

Τα έργα του Σαίξπηρ θα πρέπει λοιπόν να ενδιέφεραν όλες τις τάξεις της κοινωνίας του Λονδίνου [στην αφετηρία της σταδιοδρομίας του], μιας κοινωνίας πολύ ιεραρχημένης στην ελισαβετιανή περίοδο, και θα πρέπει ακόμα να άρεσαν στους δυο λεπταίσθητους και καλλιεργημένους μονάρχες, την Ελισάβετ τη Μεγάλη και τον Ιάκωβο Α’.

Ο Σαίξπηρ ήξερε να συγκεράζει τις απαιτήσεις της εμπορικότητας με τις απαιτήσεις της τέχνης.(….). Ο Σαίξπηρ φαίνεται αποφασισμένος να εισάγει στοιχεία προορισμένα να «αρέσουν» σε καθένα από τα διάφορα στρώματα του λαϊκού κοινού του.

ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Οι γυναίκες, επίσης αποτελούσαν ένα πολύ μεγάλο μέρος του κοινού του «Γλόουμπ» (…), πολλές από τις κυρίες της καλής κοινωνίας του Λονδίνου θα έβρισκαν στα έργα του Σαίξπηρ υλικό για να πλάθουν όνειρα φυγής από την πραγματικότητα.(…). Ο Σαίξπηρ έβλεπε, καθώς φαίνεται, με πολύ ξάστερο μάτι τις γυναίκες˙ σέβονταν την εξυπνάδα τους, εξοργίζονταν με την υποκρισία που τις περικύκλωνε, και μπορούσε να φτάσει ως την εκδήλωση μιας ψυχρής αγανάκτησης για την καταπίεση που υφίσταντο.

Ο Σαίξπηρ αναγνωρίζει στη γυναίκα την ύπαρξη ενός σώματος με φυσιολογικές αντιδράσεις, που θεωρεί άσκοπο να τις προσεγγίσει με τη λεπτή συναισθηματικότητα ενός Πετράρχη, ή με την αιδημοσύνη ενός πουριτανού ή, ακόμα χειρότερο, μ’ ένα χυδαίο σαρκασμό.

Η ΑΝΑΜΙΞΗ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ

Στο δραματικό έργο του Σαίξπηρ, η φιλολογική παράδοση αναγνωρίζει τέσσερα ξεχωριστά είδη: την κωμωδία, την τραγωδία, το ιστορικό δράμα και το μυθιστορηματικό δράμα. Είναι προφανές ότι αυτή η κατάταξη είναι πολύ σχηματική για ένα τόσο πολυσχιδές έργο. Σε ορισμένες περιπτώσεις ο δραματουργός δίνει την εντύπωση ότι τοποθετεί το έργο ανάμεσα σε δύο είδη. Αυτές οι γόνιμες συναντήσεις κορυφώνονται με απαράμιλλη δεξιοτεχνία όταν συνδέει την κωμωδία με την τραγωδία και με το ιστορικό δράμα.

Ο Σαίξπηρ φαίνεται σα να προσπαθεί, με ποικίλους τρόπους, να περάσει την τραγική ουσία μέσα από ένα φίλτρο που δανείζεται από το σύμπαν της κωμωδίας.

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΣΑΙΞΠΗΡ

Μια ακόμα όψη, εκπληκτικά μοντέρνα, της σκέψης του Σαίξπηρ, που φανερώνει στις τραγωδίες όσο και στις κωμωδίες, είναι αυτή του «φιλόσοφου». Γενικά εγκωμιάζεται η ηθική φιλοσοφία του, τόσο μάλιστα που ο Σαίξπηρ δε φορτώνει ποτέ τα έργα του με σαφή μαθήματα ηθικής.

Και, ακόμα πιο σημαντικό, τα έργα του συμβάλουν στην ανύψωση του επιπέδου της ηθικής μας συνείδησης˙ συμβολή πολύτιμη που απορρέει, αφενός από την ψυχολογική διεισδυτικότητα του δραματουργού και, αφετέρου, από τη φιλοσοφία του, η οποία αντλεί από πηγές χριστιανικές όσο και κλασικές για να χρωματίσει με το σωστό τόνο την εικόνα του πεπρωμένου των χαρακτήρων.

Ως προς τη φιλοσοφική τους διάσταση, τα ιστορικά δράματα, χαρακτηρίζονται από μια διαλεκτική προσέγγιση.

Η ζωή είναι πολύπλοκη και τα έργα του Σαίξπηρ αντανακλούν αυτό το διαλεκτικό πολυσύνθετο σύνολο. Και ό,τι μόλις ειπώθηκε για τη φιλοσοφία του, ισχύει και στο δραματικό επίπεδο (…) αυτό που πράγματι δημιουργεί τη δραματική ένταση είναι ουσιαστικά η σύγκρουση ιδεών και θελήσεων.

Ο ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΗΠΕΙΡΟΣ

Για πολλά χρόνια είχε καταλογιστεί στο Σαίξπηρ η περιφρόνηση των αριστοτελικών κανόνων της τραγωδίας.

Η επίδραση του Σαίξπηρ απλώνεται σε δύο τομείς, στη δραματουργία και τη γλωσσολογία: ορισμένες εκφράσεις που έπλασε, πέρασαν στην τρέχουσα αγγλική γλώσσα, αλλά και στη Γερμανική, μέσα από την εξαίρετη μετάφραση του Σλέγκελ. Η επίδρασή του αυξάνεται ολοένα από την περίοδο του ρομαντισμού ως τον 20ο αιώνα, όπως μαρτυρούν τα σύγχρονα έργα που εμπνέονται από τον Άμλετ και οι πολλαπλές σκηνοθετήσεις σαιξπηρικών έργων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βάρσος Γιώργος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τον 6^ο έως τις αρχές του 18^ου αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π 1999
2. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, σ. 145, μτφρ Α. Ζηράς κ.α., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
3. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, σ. 145, μτφρ Α. Ζηράς κ.α., τ. Β, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).